अर्थतन्त्र थप जटिलता तर्फ

माधव प्रसाद पौडेल

अर्थमन्त्री डा. युवराज खतिवडाले चालु आर्थिक वर्ष २०७६/७७ को आर्थिक सर्वेक्षण प्रस्तुत गर्दै यस वर्ष २.३ प्रतिशतको आर्थिक बृद्धि हासिल हुने प्रक्षेपण गर्नु भएको छ । गत चैत्र महिनादेखि मुलुक कोरोना संक्रमणसँग जुधिरहेकोले आर्थिक गतिविधि ठप्प प्राय भएको अवस्थामा उच्च अंकको आर्थिक बृद्धि प्राप्त गर्न नसकिने उहाँको विश्लेषण छ । सरकारले चालु आर्थिक वर्षको आर्थिक बृद्धिदर ८.५ प्रतिशतको लक्ष्य राखेको थियो । बजेटको मध्यावधि समिक्षमा पनि सरकारले लक्ष्यको हाराहारीमै आर्थिक बृद्धि प्राप्त हुने दाबी रहेको थियो तर अवस्था प्रतिकुल हुन पुगेको छ ।

नेपालको कुल ग्राहस्थ योगदानमा विप्रेषणको हिस्सा उल्लेख्य रहेको हाम्रो अर्थतन्त्रमा कोरोनाको सन्त्रास र बन्दान्दीका कारण ठुलो समस्या सुजना हुने अवस्था देखा पर्दैछ । पछिल्लो अवस्था हेर्ने हो भने विप्रेषण आप्रवाहमा कैफियतपुर्ण गिरावट आएको छ । हालै मात्र सरकारको प्रमुख वित्तीय सल्लाहकार नेपालको केन्द्रिय बैंक नेपाल राष्ट्र बेैंकले चालु आ.ब.को आफ्नो मौद्रीक नीतिको समिक्षा गरेको छ । यसैको पृष्ठभुमिमा २०७६ चैत्र महिनादेखि २०७७ बैशाख महिना सम्मको अवधिमा करिब साढे ७५ अर्ब विप्रेषण आप्रबाह भएको अनुमान गरिएको छ । यसरी हेर्दा यस प्रकारको विप्रेषण गत वर्षको उल्लेखित अवधिमा करिब १४४ अर्ब आप्रबाह भएको थियो । यसैगरी अर्कोतर्फ गत फाल्गुण महिनामा करिब ५ अर्ब १० करोड पर्यटन आय प्राप्त भएकोमा चैत्र महिनामा यो रकममा उल्लेख्य कमी भई करिब १ अर्ब ६० करोड मात्र प्राप्त भएको छ । यसले आप्रबाहको अवस्था जटिल हुँदै गएको दरिलो संकेत देखिन्छ ।

विगतको अवस्थालाई हेर्ने हो भने मासिक रुपमा ७५ अर्ब भन्दाबढी विप्रेषण आप्रबाह हुने गरेकोमा चैत्र महिनामा करिब ३४ अर्ब ४८ करोड रुपैयाँ भित्रिएको छ जुन आधा कम भएको देखिन्छ । बैशाख महिनामा यो दर अझै घटेर गएको छ । समाजमा आर्थिक रुपान्तरण र वित्तीय अभ्यास तथा स्वास्थ्य, शिक्षा, आवास र गरिबी न्यूनीकरणको लागि दीगो र दरिलो आधार स्तम्भको रुपमा विप्रेषणलाई लिईन्छ । विदेशी मुद्राको प्रमुख स्रोत यतिबेला विप्रेषण मात्र बन्न पुगेको छ किनकी पर्यटन तथा निर्यात जस्ता क्षेत्रमा उल्लेख्य सुधारको आशा गरिएता पनि अपेक्षाकृत विकास र विस्तार हुन नसक्दा यस्तो अवस्था सुजना भएको हो ।

नेपालमा प्राप्त हुने विप्रेषणको उपयोग पुँजि निर्माणमा भन्दा पनि अधिकतम मात्रामा अनुत्पादक क्षेत्रमा खर्च भएको देखिएतापनि समग्र राष्ट्रको अर्थतन्त्रलाई चलायमान राख्न मद्दत पुगेको छ । हाल आएर मानव सभ्यताको ईतिहासमा नै प्रत्यक्ष असर गरिरहेको विश्वव्यापी माहामारी कोरोना भाईरसका कारण विप्रेषणबाट अर्थतन्त्र चलायमान रहेको हाम्रो जस्तो देशका लागि भने प्रत्यक्ष असर पर्ने देखन्छ ।
महामारीका कारण धेरैनै रोजगारी सृजन गरेका ठुला उद्योग तथा कलकारखानाहरु बन्द गर्नु पर्ने अवस्थाले त्यहाँ कार्यरत नेपाली कामदारको रोजगारीमा प्रत्यक्ष प्रभावका कारण आम्दानी कम हुने र परिणाम स्वरुप विप्रेषण आप्रबाहमा गिरावट आउन सक्ने देखिन्छ । यति मात्र होईन माहामारीको त्रासका कारण देश बाहिर रोजगारीमा जानेको संख्या पनि कम हुन सक्ने भएकाले यस क्षेत्रमा व्यापक प्रभाव पर्ने सुनिश्चित नै छ । यस आ.ब. २०७६/७७ मा विप्रेषण आप्रबाह करिब पौने २ खर्बले घट्न सक्ने अनुमान यस अघिनै केन्द्रिय तथ्यांक विभागले गरि सकेको छ । यसरी विप्रेषणको आप्रबाहमा कमी आउने हो भने नेपालको अर्थतन्त्र थप जटिलतातर्फ धकेलिने देखिन्छ ।

नेपालको अर्थ व्यवस्थामा महत्वपुर्ण स्थान ओगटेको विप्रेषण यस अवधिमा करिब ५० प्रतिशतले घटेको देखिन्छ यसले अर्थतन्त्रमा नकारात्मक प्रभाव पर्ने लक्षण देखाउँछ । देश बाहिर रहेर काम गर्ने अधिकांश नेपाली श्रमीकहरुले कार्य गर्ने उद्योग तथा व्यापार व्यवसाय संचालनमा नआउँदा यो अवस्था सृजना भएको हो । बैशाख पछिका महिनामा यो अवस्था अझ बढ्न सक्ने आंकलन गरिँदै छ ।

चैत्र महिनाको पहिलो साताबाट धेरै देशहरुमा बन्दान्दीको घोषणा गरियो जसका कारण नेपालीहरु बेरोजगार हुनु परेको, काममा जान नपाएको तथा विदेश जान तयारी अवस्थामा रहेका समेत जान नपाएका प्रमुख कारणहरु हुन् । बन्दान्दीको अवस्था समाप्त भएपछि कतिपय देशमा रहेका नेपाली दाजुभाई तथा दिदिबहीनीहरु आफ्नै देश नेपाल फर्कने अनुमान गरिएको छ । जसका कारण पनि विप्रेषण आप्रबाहमा थप असर पर्ने देखिएको छ । चालु आर्थिक वर्षमा नेपाल भित्रिने विप्रेषण अघिल्लो आर्थिक वर्ष २०७५/७६ को तुलनामा करिब २० प्रतिशतले घट्ने नेपाल राष्ट्र बैंकले अनुमान गरेको छ । यस अघि केन्द्रिय तथ्यांक विभागले विप्रेषण करिब १९ प्रतिशतले र विश्व बैंकले करिब १५ प्रतिशतले घट्ने प्रक्षेपण गरेका थिए । यस प्रकारका प्रक्षेपणहरु बन्दान्दीको समयावधि लम्बिएसँगै परिवर्तन हुँदै जाने देखिएको छ ।
गत आर्थिक वर्ष २०७५/७६ मा करिब ८ खर्ब ८० अर्ब रुपयाँ विप्रेषण देश भित्रिएको थियो । आउँदो समयमा छिमेकी राष्ट्र भारतबाट हुने विप्रेषण आप्रवाहमा र अन्य परोक्ष रकमपनि कम भएर जाने देखिन्छ । यसोत भारतमा रोजगारीका लागि जाने नेपालीले आफु फर्किदा नगनै लिएर आउने र अनौपचारिक माध्यमबाट पनि पठाउने गरेकाले आधिकारीक माध्यामभन्दा बाहिरबाट पनि हाराहारीमा रकम भित्रिने गरेको छ । जसको यकिन विवरण नेपाल राष्ट्र बैंकसँग पनि छैन । नेपाल आयातमुखि अर्थतन्त्र भएको मुलुक हो जसकाकारण विप्रेषणको अतिनै योगदान रहन्छ ।

(लेखक विकू बचत तथा ऋण सहकारी सस्था लि., गैडाकोट, नवलपुरका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत हुनुहुन्छ)